Najiba Jalil Zada • نەجیبە جلیل زادە
Najiba Jalil Zada (نەجیبە جلیل زادە), better known including by the honorific Najiba-Khan Jalil Zada (نەجیبە خانی جلیل زادە), was born in the Bayzaga neighbourhood of Koya, the eldest daughter of Mullah Muhammad Koyi. Her father was known as the Great Mullah, and famous as a scholar as well as poet of religious, social, and national literature. Koya was famous for resisting enlistment into the Iraqi Army after World War I, but became even more famous when Mullah Muhammad enrolled his daughter alongside the boys at Koya Elementary School. Najiba studied until the fifth grade at what was ostensibly an all-boys school, at which point the school was converted to be the first mixed school for boys and girls in all of the Kurdistan Region and Iraq. The first girls' school opened in Koya in the fall of , and even at her very young age, Najiba was involved as a supervisor for the teachers, and as director.
From the 1940s onward, she was a loyal and active supporter of the Hiwa Party and advocated for and to women, as leaders to strive for their rights and their nation. With the founding of the Kurdistan Democratic Party on , she joined the KDP and was a leader in spreading political awareness among Kurdish women. Under the leadership of Qazi Muhammad, the Kurdistan Democratic Committee established the Kurdistan Women's Union in . Najiba had an important role in the KWU, including becoming head of its branch in Koya. Najiba was made the overall president of the Women's Union in , , and after the start of the of the revolution of . Najiba was a powerful public speaker who mobilized public support. Najiba played an important role in breaking the traditional boundaries of separation and confinement between women and men in public spheres.
Najiba remained in Iran from to , after the fall of the September Revolution felled with the Algiers Accord of . Then, she returned to Koya and had a notable career until her death overnight from to , followed by burial the morning of in the Darwesh Khidhir Cemetery in Koya, alongside her ancestors.
She was noted for helping publish three studies fo the Quran that her father, the Great Mulla, had composed. She also wrote or helped publish,
History of Koya
The history of Jalil Zada's family
The events of the September revolution
A group of Kurdish folklore story
Endnotes
I want to clarify the final paragraph, dealing with her final illness and her publications. It was not clear to me in Kurdish.
ئا: كەریم شارەزا
نەجیبە خانی جەلیل زادە كچە گەورەی مەلا محەمەدی كۆیی، زاناو شاعیری ناسراو بە (مەلای گەورە)، لە ڕۆژی 8/9/1917 دا لە گەڕەكی بایزاغای شاری كۆیە، شاری ئەدەب‌و هونەرو خەباتی كوردایەتی چاوی ژیانی هەڵێناوە. مەلای گەورە باوكی مەلایەكی زاناو شاعیرێكی شیعری نەتەوایەتی‌و كۆمەڵایەتی لێهاتوو بووە. لەو كاتەی كە خەڵكی شاری كۆیە لەدوای بڕانەوەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا كوڕەكانیان نەدەناردە تۆپخانەی ڕەسمی، ئەو زانا واقیعی‌و پێشكەوتنخوازە ئەم كچەی خۆی لەگەڵ كوڕان لەساڵی 1924دا لە قوتابخانە سەرەتاییەكەی كۆیەی لەبەر خوێندن دانا.
ئەو هەڵوێستە بەرزەی ئەو زانایە باوكانی هاندا تاكو ڕۆڵەكانیان بخەنە بەر خوێندنی قوتابخانەكەو نەجیبە خان تاكو پۆلی پێنجەم لەو قوتابخانەیەدا لەگەڵ كوڕان خوێندی‌و بەو پێیە قوتابخانەكەی كۆیە بووە یەكەمین قوتابخانەی تێكەڵاو (مختلگ)ی كوڕان‌و كچان لەهەموو كوردستان‌و ئیراقدا. یەكەمین قوتابخانەی كچان بەجودا لە پایزی 1933 دا لەكۆیە كراوەتەوەو لەسەرەتادا نەجیبەخان بووەتە سەرپەرشتی تاكو بەڕێوەبەرو مامۆستای ئافرەتی بۆ هاتووە.
ئەم خاتوونە زیرەك‌و هۆشیارە لە سەرەتای چلەكانی سەدەی بیستەمەوە تێكەڵ بە خەباتی سیاسی میللەتەكەی بووەو لایەنگرێكی دڵسۆزو چالاكی(حزبی هیوا) بووەو ئافرەتانی هۆشیار كردۆتەوە بۆ خەبات كردنی لە پێناوی وەدەستهێنانی مافی خۆیان‌و نەتەوەكەیان.
لەگەڵ دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە 16/8/ 1946دا بە سەرۆكایەتی مەلا مستەفای بارزانی نەمر، بووەتە ئەندامێكی دڵسۆزی ئەو حزبە دیموكراتیە نەتەوەییە پێشكەوتنخوازەی كوردو دەورێكی باشیشی بووە لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری سیاسی لەنێو ئافرەتانی كوردستان لە سەردەمی دامەزراندنی كۆماری دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی پێشەوا قازی محەمەد لەگەڵ دامەزراندنی ڕێكخراوی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان لە 11/12/1952 دا دەورێكی باشی لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا تییا گێڕاوەو بەنهێنی بە سەرۆكی لقی ئەو یەكێتیە لەشاری كۆیە دانراوەو دەورێكی باشی لەنێو ئافرەتاندا گێڕاوە بۆ كۆبوونەوەیان لەدەوری ڕێكخراوەكەیاندا.
نەجیبەخان لە ساڵانی 1958، 1959، 1960یشدا لەدوای هەڵگیرسانی شۆرشی 14ی تەمووزی 1958 بە شێوەیەكی ئاشكرا بەسەرۆكی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان- لقی كۆیە هەڵبژێردراوەو بەناوی ئەو ڕێكخراوەوە لە ئاهەنگ‌و بۆنە نیشتیمانییەكان وتاری خوێندۆتەوەو مێژووی بزووتنەوەی ئافرەتانی كوردی بۆ خەڵكەكەشی كردۆتەوە.
جگە لە چاڵاكیی سیاسی، لەناو كۆمەڵی ئافرەتان دەورێكی باشیشی بووە لە بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری كۆمەلایەتیان‌و رێزلێنان لە دەوری ئافرەت لەبەرەو پێشەوە بردنی كۆمەڵی كوردەواری‌و دووركەوتنەوە لە دابو نەریتی كۆنی لە كەلك كەوتوو و گرتنی دابوو دەستووری نوێی سوود بەخش بۆمیللەتی كوردو لە كۆڕو كۆبوونەوەی جەماوەریی هەموو هەولێكی ئەوەبوو پیاوان ڕێز لە ئافرەتان بگرن‌و بە چاوی یەكسانی لەگەڵ پیاودا لەمافی ژیان‌و هەڵس‌و كەوتیان‌و دەوریان لە كۆمەڵگادا بنواڕن‌و جیاوازیی لەنێوان پیاو ژن لە پێشخستنی كۆمەڵی كوردەواریی نەهێڵن.
خاتوو نەجیبە خان لەدوای نسكۆهێنانی شۆڕشی ئەیلوولی ڕزگاریخواز بەپیلانە چەپەلەكی جەزائیر 6/3/1975، لەساڵانی 1975-1977 لەئیران ماوەتەوە، ئەشكەنجەو ئازاری ژیانی ئاوارەیی‌و دەربەدەری چ ەشتووە، ئینجا گەڕاوەتەوە شاری كۆیەو دەورێكی كۆمەڵایەتی وەك حەپسەخانی نەقیب لە سلێمانی ئەم لە شارەكەی خۆی بینیوە‌و هەموو لایەكیش ڕێزێكی زۆریان لێناوە، تاكو لەدوا دوای ژیانی هاتۆتە شاری هەولێری پایتەخت‌و لەئەنجامی پیریی تووشی نەخۆشیی ئێسكە نەرمەی لاقی بووە تاكو لە شەوی 11 لەسەر 12ی حوزەیرانی 1999دا لەتەمەنی 82 ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە‌و تەرمەكەی لە بەرەبەیانی 12/6/1999 دا لە گۆڕستانی دەروێش خدر لەكۆیە، لە پاڵ گۆڕی باوك‌و باپیرانی بەخاك سپێردراوە.ئەم ئافرەتە ڕۆشنبیرو ئەدەب پەروەرە لە ماوەی ژیانیدا 3 بەرگ لە (تەفسیری قورئان) كە مەلای گەورەی باوكی كردوویەتی بە چاپ گەیاندووە. لەنووسینەكانی خۆیشی كۆمەڵێك بەرهەمی مێژوویی بەدەستنووسی لەپاش بەجێماوە لەوانە:
1-مێژووی كۆیە
2-مێژووی بنەماڵەی جەلیل زادە
3-ڕووداوەكانی شۆڕشی ئەیلوول
4-كۆمەلێك لە چیڕۆكی فۆلكلۆری كوردی.
ئەو ئافرەتە، كەسایەتیەكی ڕاستگۆیی قسە لەڕووبوو، لەهەر كۆڕو دانیشتنێكدا گەر ئافرەتێك قسەیەكی ناشایستەی كردبایە ڕایدەگرت‌و هەڵەكەی بۆ ڕاست دەكردەوە.